Golden opportunity for farmers भारतीय शेतकऱ्यांच्या आयुष्यात क्रांतिकारक बदल घडविण्याची क्षमता असलेल्या ‘फार्मर आयडी’ योजनेचा शुभारंभ केंद्र सरकारने काल दिल्ली येथे केला. कृषिमंत्री यांच्या हस्ते झालेल्या या कार्यक्रमात देशभरातील पहिल्या १०० शेतकऱ्यांना प्रतीकात्मक फार्मर आयडी कार्ड वितरित करण्यात आले. देशभरातील ११ कोटीहून अधिक शेतकऱ्यांना या योजनेंतर्गत डिजिटल ओळख देण्याचे सरकारचे उद्दिष्ट आहे.
डिजिटल क्रांतीचा शेतीक्षेत्रात प्रवेश
भारताच्या आर्थिक प्रगतीत शेतीक्षेत्राचे महत्त्व अनन्यसाधारण आहे. तरीही अनेक दशकांपासून या क्षेत्रात आवश्यक त्या प्रमाणात तांत्रिक प्रगती आणि डिजिटलायझेशन झालेले नाही. या पार्श्वभूमीवर ‘फार्मर आयडी’ ही योजना भारतीय शेतीक्षेत्रात डिजिटल क्रांती घडवून आणण्याची क्षमता बाळगते.
“आज देशाला स्वातंत्र्य मिळून ७८ वर्षे झाली, परंतु आजही आपल्या देशातील ७०% शेतकरी डिजिटल प्रगतीपासून वंचित आहेत. ‘फार्मर आयडी’ या माध्यमातून प्रत्येक शेतकऱ्याला डिजिटल जगाशी जोडून त्यांच्यापर्यंत सरकारी योजनांचे लाभ थेट पोहोचवणे हा आमचा मुख्य उद्देश आहे,” असे केंद्रीय कृषिमंत्री यांनी या योजनेच्या उद्घाटन कार्यक्रमात सांगितले.
फार्मर आयडी: विशेष वैशिष्ट्ये
फार्मर आयडी हे आधार कार्डप्रमाणेच एक विशिष्ट ओळखपत्र असून, यामध्ये शेतकऱ्यांची संपूर्ण माहिती डिजिटल स्वरूपात साठवली जाईल. या आयडीमध्ये शेतकऱ्याचे नाव, पत्ता, मोबाईल नंबर, बँक खाते, आधार क्रमांक, पॅन क्रमांक, जमीन तपशील, पीक पद्धती, पशुधन, शेतीसाठी वापरली जाणारी यंत्रसामग्री इत्यादी महत्त्वाची माहिती समाविष्ट असेल.
विशेष म्हणजे हे कार्ड एका विशिष्ट क्यूआर कोडसह असेल. या क्यूआर कोडला स्कॅन केल्यावर शेतकऱ्याची संपूर्ण माहिती उपलब्ध होईल. ‘एक देश, एक डेटाबेस’ या तत्त्वावर आधारित ही योजना शेतकऱ्यांसाठी अनेक दारे खुली करणार आहे.
नोंदणी प्रक्रिया आणि आवश्यक कागदपत्रे
फार्मर आयडीसाठी नोंदणी करताना शेतकऱ्यांना काही महत्त्वाची कागदपत्रे सादर करावी लागणार आहेत. यामध्ये पासपोर्ट साईज फोटो, आधार कार्ड, पॅन कार्ड, जमीन महसूल पावती, ७/१२ उतारा, ८-अ, जात प्रमाणपत्र, रहिवासी प्रमाणपत्र इत्यादी कागदपत्रांचा समावेश आहे.
“आम्ही Agristack नावाचे एक विशेष पोर्टल तयार केले आहे, ज्यावर शेतकरी स्वतः किंवा नजीकच्या कृषी सेवा केंद्रात जाऊन नोंदणी करू शकतात. ग्रामपंचायत स्तरावर सुद्धा विशेष शिबिरे आयोजित केली जातील, जेथे ग्रामीण भागातील शेतकऱ्यांना मदत केली जाईल,” असे कृषी विभागाच्या सचिवांनी सांगितले.
शेतकऱ्यांसाठी विविध फायदे
फार्मर आयडीमुळे शेतकऱ्यांना अनेक फायदे होणार आहेत. सर्वप्रथम, सरकारी अनुदाने, पीक विमा योजना, किसान सन्मान निधी यासारख्या योजनांचा लाभ थेट शेतकऱ्यांच्या बँक खात्यात जमा होईल. यामुळे दलाल आणि मध्यस्थांचा हस्तक्षेप कमी होईल आणि शासकीय लाभ १००% प्रमाणात शेतकऱ्यांपर्यंत पोहोचतील.
“मागील काही वर्षांच्या अनुभवावरून असे लक्षात आले आहे की, अनेक सरकारी योजनांचा लाभ वास्तविक शेतकऱ्यांपर्यंत पोहोचत नाही. फार्मर आयडीमुळे हा प्रश्न सुटेल आणि प्रत्येक योग्य लाभार्थ्यापर्यंत शासकीय मदत पोहोचेल,” असे कृषी मंत्रालयातील एका वरिष्ठ अधिकाऱ्याने सांगितले.
शेतीसाठी आवश्यक असलेली बियाणे, खते, कीटकनाशके यांचीही माहिती शेतकऱ्यांना अशा डिजिटल प्लॅटफॉर्मद्वारे मिळू शकेल. विशेषतः सेंद्रिय शेतीसाठी लागणारी सामग्री, जैविक खते आणि जैविक कीटकनाशकांबाबत माहिती उपलब्ध होईल.
बँकिंग आणि वित्तीय सेवा
शेतकऱ्यांना कर्ज घेण्यासाठी अनेकदा बँकांच्या चकरा माराव्या लागतात. परंतु फार्मर आयडीमुळे ही प्रक्रिया सोपी होणार आहे. शेतकऱ्यांची सर्व माहिती डिजिटल स्वरूपात उपलब्ध असल्याने, कर्ज मंजुरीची प्रक्रिया जलद होईल.
ना झिरपक्षी फर्टिलायझर्सचे सीईओ राजेश चौधरी यांनी सांगितले, “फार्मर आयडीमुळे शेतकऱ्यांचा क्रेडिट स्कोअर तयार करणे शक्य होईल. यामुळे शेतकऱ्यांना कमी व्याजदरात कर्ज मिळू शकेल. विशेषतः, लहान आणि सीमांत शेतकऱ्यांना याचा मोठा फायदा होईल.”
बाजारपेठेशी जोडणी
भारतातील शेतकऱ्यांसमोरील सर्वात मोठे आव्हान म्हणजे त्यांच्या उत्पादनाला योग्य बाजारपेठ मिळणे. फार्मर आयडीच्या माध्यमातून शेतकऱ्यांना थेट ई-नाम (राष्ट्रीय कृषी बाजार) यासारख्या ऑनलाइन प्लॅटफॉर्मवर आपले उत्पादन विकण्याची संधी मिळेल.
“आमच्या गावातील शेतकऱ्यांना अनेकदा मध्यस्थांकडून कमी भाव मिळायचा. आता आम्ही थेट राष्ट्रीय बाजारपेठेशी जोडले जाऊ, यामुळे आमच्या उत्पादनाला निश्चितच चांगला भाव मिळेल,” असे मत कर्नाटकातील एका शेतकऱ्याने व्यक्त केले.
शेतकरी उत्पादक संघटना (FPO) आणि स्वयंसहाय्यता गटांशीही फार्मर आयडीच्या माध्यमातून जोडणी होईल. यामुळे शेतकऱ्यांना सामूहिक शक्तीचा फायदा घेता येईल.
प्रगतिशील शेतीसाठी तांत्रिक सहाय्य
फार्मर आयडीच्या पोर्टलवर शेतकऱ्यांना आधुनिक तंत्रज्ञान, पीक पद्धती, हवामान अंदाज, जमिनीची आरोग्य तपासणी यासंबंधीची महत्त्वाची माहिती मिळेल. हवामान बदलाच्या पार्श्वभूमीवर ही माहिती शेतकऱ्यांसाठी अत्यंत मौल्यवान ठरणार आहे.
“हवामान बदलामुळे शेतकऱ्यांसमोर अनेक आव्हाने उभी राहत आहेत. फार्मर आयडी पोर्टलवर अचूक हवामान अंदाज आणि त्यानुसार पीक निवडीचे सल्ले देण्यात येतील,” असे भारतीय कृषी संशोधन परिषदेच्या (ICAR) संचालकांनी सांगितले.
‘फार्मर आयडी’ योजनेची अंमलबजावणी करताना अनेक आव्हानांना सामोरे जावे लागणार आहे. ग्रामीण भागात इंटरनेटची उपलब्धता, डिजिटल साक्षरतेचा अभाव, तांत्रिक अडचणी या प्रमुख समस्या आहेत.
या संदर्भात, सरकारने विशेष उपाययोजना आखल्या आहेत. देशभरात कृषी सेवा केंद्रे (CSC) स्थापन केली जात आहेत, जेथे शेतकऱ्यांना फार्मर आयडीसाठी नोंदणी करण्यास मदत केली जाईल. याशिवाय, प्रत्येक जिल्ह्यात ‘किसान सुविधा केंद्र’ स्थापन केले जाणार आहेत.
“आम्ही ग्रामीण भागात विशेष डिजिटल साक्षरता मोहीम राबवणार आहोत. शेतकऱ्यांना स्मार्टफोन वापरण्याचे प्रशिक्षण देण्यासाठी तज्ञ व्यक्तींची नेमणूक केली जाईल,” असे ग्रामीण विकास मंत्रालयाच्या अधिकाऱ्यांनी सांगितले.
सरकारने फार्मर आयडी योजनेच्या अंमलबजावणीसाठी एक कालबद्ध कार्यक्रम आखला आहे. पहिल्या टप्प्यात, मार्च २०२५ पर्यंत २ कोटी शेतकऱ्यांची नोंदणी पूर्ण करण्याचे उद्दिष्ट ठेवले आहे. पुढील तीन वर्षात देशातील सर्व शेतकऱ्यांची नोंदणी पूर्ण करण्याचा सरकारचा मानस आहे.
“आम्ही सर्वप्रथम मोठ्या शेतकऱ्यांची नोंदणी करणार आहोत, त्यानंतर लहान आणि सीमांत शेतकऱ्यांना प्राधान्य देण्यात येईल. शेतकऱ्यांची जमिनीची मालकी, पीक पद्धती, सिंचन सुविधा यांवर आधारित वर्गीकरण करून नोंदणी प्रक्रिया पूर्ण केली जाईल,” असे सांगितले जात आहे.
कृषी अर्थशास्त्रज्ञ डॉ. अशोक गुलाटी यांच्या मते, “फार्मर आयडी हा भारतीय शेतीक्षेत्रातील एक महत्त्वाचा टप्पा आहे. यामुळे शेतकऱ्यांना डिजिटल अर्थव्यवस्थेचा भाग बनण्यास मदत होईल. परंतु या योजनेची यशस्वी अंमलबजावणी करण्यासाठी सर्व स्तरावरील सहकार्य आवश्यक आहे.”
फार्मर आयडी योजना ही केवळ एक डिजिटल ओळखपत्र नसून, ती भारतीय शेतीक्षेत्राच्या डिजिटल परिवर्तनाची सुरुवात आहे. भविष्यात, या ओळखपत्राशी बायोमेट्रिक तंत्रज्ञान, कृत्रिम बुद्धिमत्ता, ड्रोन सर्वेक्षण, सॅटेलाइट इमेजरी यासारखे आधुनिक तंत्रज्ञान जोडले जाण्याची शक्यता आहे.
“आम्ही शेतकऱ्यांना एक संपूर्ण समाधान देण्याच्या दिशेने काम करत आहोत. फार्मर आयडी हे त्याचे पहिले पाऊल आहे,” असे केंद्रीय कृषिमंत्री यांनी सांगितले.
एकूणच, फार्मर आयडी योजना ही भारतीय शेतकऱ्यांसाठी एक नवीन आशेचा किरण बनू शकते. योग्य अंमलबजावणी आणि शेतकऱ्यांचा सक्रिय सहभाग असल्यास, ही योजना निश्चितच भारतीय शेतीक्षेत्राचे चित्र बदलू शकते. त्यामुळे आता सर्व शेतकऱ्यांनी या योजनेचा लाभ घेण्यासाठी पुढे यावे आणि या डिजिटल क्रांतीचे भागीदार व्हावे, ही काळाची गरज आहे.
