E-Shram Card 2 Lakh भारतातील असंघटित क्षेत्रातील कामगारांसाठी केंद्र सरकारने सुरू केलेली ई-श्रम कार्ड योजना हे आज अनेक कामगारांसाठी वरदान ठरत आहे. विशेषतः गीग इकॉनॉमीमध्ये काम करणाऱ्या १ कोटीहून अधिक कामगारांसाठी ही योजना अत्यंत महत्वाची ठरत असून त्यांना अनेक सरकारी योजनांचे फायदे मिळवून देण्यात मदत करत आहे.
सेल्समन, हेल्पर, ऑटो चालक, ड्रायव्हर, पंचर दुरुस्ती करणारे, मेंढपाळ, दुग्ध उत्पादक शेतकरी, पशुपालक, पेपर विक्रेते, डिलिव्हरी बॉय, वीट भट्टी कामगार यांसारख्या अनेक व्यवसायांमध्ये कार्यरत असलेल्या कामगारांसाठी ई-श्रम कार्ड अनेक सामाजिक सुरक्षा लाभ प्रदान करत आहे.
ई-श्रम कार्डाचे मुख्य फायदे
अपघाती विमा संरक्षण
ई-श्रम कार्डधारकांना केंद्र सरकारतर्फे विमा संरक्षण देण्यात आले आहे. यामध्ये सर्वात महत्त्वाचा फायदा म्हणजे कार्डधारकाचा मृत्यू झाल्यास त्यांच्या कुटुंबाला २ लाख रुपयांची आर्थिक मदत दिली जाते. तसेच अपघातामुळे कार्डधारक अपंग झाल्यास १ लाख रुपयांचे विमा संरक्षण दिले जाते. हे विमा संरक्षण कामगारांना आणि त्यांच्या कुटुंबांना आर्थिक संकटकाळात मोठा आधार देते.
सामाजिक सुरक्षा योजनांचा लाभ
ई-श्रम कार्डधारकांना अनेक सामाजिक सुरक्षा योजनांचा लाभ घेता येतो. यामध्ये प्रधानमंत्री श्रम योगी मानधन योजना, प्रधानमंत्री जीवन ज्योती विमा योजना, प्रधानमंत्री सुरक्षा विमा योजना यांसारख्या योजनांचा समावेश आहे. या योजनांमुळे कामगारांना वृद्धापकाळात पेन्शन, आरोग्य विमा आणि अन्य सुविधा मिळू शकतात.
अन्य शासकीय योजनांचा लाभ
ई-श्रम कार्ड असलेल्या कामगारांना केंद्र आणि राज्य सरकारच्या विविध योजनांचा लाभ घेण्यासाठी प्राधान्य दिले जाते. यामध्ये आवास योजना, शिक्षण योजना, कौशल्य विकास योजना यांचा समावेश आहे. ई-श्रम पोर्टलवरील नोंदणीमुळे सरकारला असंघटित क्षेत्रातील कामगारांची माहिती मिळते आणि त्यामुळे त्यांच्यासाठी अधिक लक्षित योजना आखता येतात.
ई-श्रम कार्ड नोंदणी प्रक्रिया
ऑनलाईन नोंदणी प्रक्रिया
ई-श्रम कार्डसाठी नोंदणी करण्यासाठी ऑनलाईन पद्धत उपलब्ध आहे. याद्वारे कामगार स्वतःची नोंदणी घरबसल्या करू शकतात. ऑनलाईन नोंदणीसाठी खालील प्रक्रिया अवलंबवावी:
- ई-श्रम पोर्टलवर जा (https://eshram.gov.in)
- ‘रजिस्ट्रेशन’ आणि ‘ई-श्रम कार्ड’ वर क्लिक करा
- आधार कार्डशी लिंक केलेला मोबाईल नंबर आणि कॅप्चा कोड टाका
- EPFO किंवा ESIC चे सदस्य आहात की नाही हे सांगा
- ‘सेंड OTP’ वर क्लिक करा आणि मोबाईल वर आलेला OTP टाका
- सबमिट बटनावर क्लिक केल्यानंतर नवीन फॉर्म उघडेल
- यामध्ये वैयक्तिक माहिती (नाव, जन्मतारीख, लिंग, वडिलांचे/पतीचे नाव)
- पत्ता, शिक्षण, बँक खात्याची माहिती, व्यवसायाची माहिती भरा
- सर्व माहिती काळजीपूर्वक भरून सबमिट करा
- नोंदणी यशस्वी झाल्यानंतर ई-श्रम कार्ड डाउनलोड करून त्याची प्रिंट आऊट काढून ठेवा
ऑफलाईन नोंदणी प्रक्रिया
ज्या कामगारांना ऑनलाईन नोंदणी करणे शक्य नाही, त्यांच्यासाठी ऑफलाईन नोंदणीची सुविधा देखील उपलब्ध आहे. यासाठी कामगारांनी जवळच्या कॉमन सर्व्हिस सेंटर (CSC) मध्ये जावे:
- जवळच्या CSC केंद्रात जा
- आधार कार्ड आणि आधारशी लिंक केलेला मोबाईल नंबर घेऊन जा
- बँक खात्याची माहिती द्या
- CSC ऑपरेटर तुमची संपूर्ण नोंदणी प्रक्रिया पूर्ण करेल
- नोंदणी पूर्ण झाल्यावर ई-श्रम कार्ड प्राप्त होईल
गीग इकॉनॉमीतील कामगारांसाठी विशेष महत्त्व
भारतातील गीग इकॉनॉमी वेगाने वाढत असून, अंदाजे १ कोटीहून अधिक लोक या क्षेत्रात कार्यरत आहेत. ओला-उबर सारख्या राइड-शेअरिंग प्लॅटफॉर्म्सचे ड्रायव्हर्स, झोमॅटो-स्विगीसारख्या फूड डिलिव्हरी प्लॅटफॉर्म्सचे डिलिव्हरी पार्टनर्स, अर्बन कंपनीसारख्या होम सर्व्हिस प्लॅटफॉर्म्सचे प्रोफेशनल्स यांसारख्या अनेक कामगारांना नियमित नोकरदारांप्रमाणे सामाजिक सुरक्षा लाभ मिळत नाहीत. ई-श्रम कार्ड या सर्व कामगारांना सामाजिक सुरक्षा कवच प्रदान करते.
डिलिव्हरी बॉय, ऑटो चालक, पंचर दुरुस्ती करणारे यांसारख्या अनेक गीग कामगारांची नोंदणी ई-श्रम पोर्टलवर झाल्यामुळे त्यांना सरकारी योजनांचा लाभ मिळणे सुलभ झाले आहे. विशेषतः COVID-19 महामारीच्या काळात अनेक गीग कामगारांनी रोजगार गमावला होता, अशा परिस्थितीत ई-श्रम कार्ड त्यांच्यासाठी आर्थिक आधाराचे काम करू शकते.
ग्रामीण भागातील कामगारांसाठी विशेष महत्त्व
भारतातील ग्रामीण भागातील कामगार जसे की मेंढपाळ, दुग्ध उत्पादक शेतकरी, पशुपालक, वीट भट्टी कामगार यांच्यासाठी ई-श्रम कार्ड विशेष महत्त्वाचे आहे. या कामगारांना सामाजिक सुरक्षा योजनांचा लाभ मिळणे अत्यंत कठीण होते. ई-श्रम कार्डमुळे त्यांना सरकारी योजनांचा लाभ घेण्यास मदत होते.
ग्रामीण भागातील महिला कामगारांसाठी ही योजना विशेष महत्त्वाची आहे. अनेक महिला घरगुती कामगार, शेतमजूर, हातमाग कामगार म्हणून काम करतात. त्यांच्यासाठी ई-श्रम कार्ड आर्थिक स्वातंत्र्य आणि सामाजिक सुरक्षा प्रदान करण्यास मदत करते.
ई-श्रम कार्ड नोंदणीसाठी आवश्यक कागदपत्रे
ई-श्रम कार्ड नोंदणीसाठी खालील कागदपत्रे आवश्यक आहेत:
- आधार कार्ड
- आधारशी लिंक केलेला मोबाईल नंबर
- बँक खात्याची माहिती
- पॅन कार्ड (असल्यास)
- शिक्षणाचे प्रमाणपत्र (असल्यास)
- व्यावसायिक प्रमाणपत्र (असल्यास)
केंद्र सरकारचे प्रयत्न आणि भविष्यातील योजना
केंद्र सरकारने असंघटित क्षेत्रातील कामगारांची नोंदणी वाढवण्यासाठी विशेष प्रयत्न सुरू केले आहेत. देशभरात जागृती अभियाने राबवून कामगारांना ई-श्रम कार्ड काढण्यास प्रोत्साहित केले जात आहे. सरकारचे लक्ष्य देशातील सर्व असंघटित कामगारांची नोंदणी करण्याचे आहे.
ई-श्रम कार्डशी जोडलेल्या अधिक योजना सुरू करण्याची सरकारची योजना आहे. यामध्ये आरोग्य विमा, शिक्षण सहाय्य, कौशल्य विकास कार्यक्रम यांचा समावेश असू शकतो. सरकारच्या या प्रयत्नांमुळे असंघटित क्षेत्रातील कामगारांचे जीवनमान सुधारण्यास मदत होईल.
अर्थतज्ज्ञ आणि कामगार संघटनांचे प्रतिनिधी ई-श्रम कार्ड योजनेचे स्वागत करताना दिसत आहेत. त्यांच्या मते, ही योजना असंघटित क्षेत्रातील कामगारांना सामाजिक सुरक्षा प्रदान करण्याच्या दिशेने महत्त्वाचे पाऊल आहे. तथापि, ते या योजनेची प्रभावी अंमलबजावणी आणि लाभार्थ्यांपर्यंत योजनेचे फायदे पोहोचवण्यावर भर देत आहेत.
ई-श्रम कार्ड योजना भारतातील असंघटित क्षेत्रातील कामगारांसाठी एक वरदान ठरत आहे. २ लाख रुपयांच्या विमा संरक्षणासह अनेक फायदे देणारी ही योजना कामगारांच्या आर्थिक सुरक्षेसाठी मोलाची भूमिका बजावत आहे.
गीग इकॉनॉमीतील कामगारांपासून ग्रामीण भागातील शेतमजुरांपर्यंत सर्वांसाठी ही योजना फायदेशीर आहे. ई-श्रम कार्ड नोंदणी प्रक्रिया सोपी असून, ऑनलाईन किंवा ऑफलाईन दोन्ही पद्धतींनी पूर्ण करता येते. सर्व पात्र कामगारांनी या योजनेचा लाभ घेण्यासाठी ई-श्रम कार्डसाठी नोंदणी करावी आणि सरकारी योजनांचा लाभ मिळवावा.
